تصحیحی جدید از دیوان عطار

در مراسم رونمایی از جدیدترین تصحیح «دیوان عطار نیشابوری» مطرح شد

  جوهره‌ صددرصد ایرانی عرفان خراسان قدیم/ عطار تاکنون مورد غفلت قرار گرفته بود

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، آیین رونمایی از «دیوان عطار نیشابوری» با تصحیح مهران افشاری و مهدی مدائنی و و نظارت علیرضا امامی، عصر یکشنبه هفتم اردیبهشت (1393) با حضور فتح‌الله مجتبایی، علی اشرف صادقی و مصححان این اثر و با اجرای شیوا مقانلو در موسسه بهاران برگزار شد. 

فتح‌الله مجتبایی، ادیب و مترجم پیشکسوت در این مراسم گفت: در تمدن ایران دو گونه از عرفان شکل گرفت. یکی از این گونه‌ها عرفان غرب ایران است که تمام متونش به زبان عربی است و به عرفان گنوسی و حکمت نوافلاطونی شباهت بسیار دارد. دیگری عرفان شرق ایران است که در خراسان شکل گرفت و دارای جوهره‌ای صددرصد ایرانی است. 

نخستین مترجم «بوطیقا»ی ارسطو به فارسی در ادامه ضمن اشاره به ردپای تفکر مانوی در عرفان شرق ایران، گفت: به دلیل ایرانی بودن این عرفان رگه‌هایی از انواع تفکر و حکمت ایران پیش از اسلام، چون تفکر مانوی در آن وجود دارد. این عرفان با شعر شروع می‌شود. 

جای خالی عطار در پژوهش‌ها 

مجتبایی همچنین در بخش دیگری از سخنرانی خود از غفلت درباره عطار سخن گفت: عرفان خراسان قدیم میراث گرانبهایی را برای ما به جای گذاشته است که آثار در زمره بخش کوچکی از آن است. هرچه کار تحقیقی روی این میراث انجام شود، بازهم کم است.
 
وی در ادامه به غفلت مصححان و پژوهشگران از آثار عطار اشاره کرد و گفت: مولانا شاعر و ادیب خوش‌اقبالی بود، چرا که تاکنون پژوهش‌های بسیاری درباره زبان، سبک و محتوای آثارش انجام شده است، اما ادیب و حکیمی که بدجور از آن غفلت شده، عطار است. دکتر شفیعی کدکنی تحقیقاتی درباره عطار انجام داده، اما میزان این پژوهش‌ها کم است و باید بیشتر شود. 

مجتبایی همچنین اظهار کرد: هنوز هم امکان پیدا شدن نسخه‌های بیشتری از دیوان عطار و دیگر آثار او وجود دارد، چرا که هنوز بسیاری از کتابخانه‌های غنی هند و پاکستان را ما ندیده‌ایم. حتی روی نسخه‌های موجود از آثار عطار نیز باید بیشتر کار شود. 

نمی‌توان به همه نسخه‌های کهن اعتماد کرد 

این پژوهشگر ادبی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به نسخه‌های در دست مصححان «دیوان عطار» گفت: آقایان افشاری و مدائنی برای به ثمر رسیدن این دیوان، پنج نسخه کهن را مقابله کردند. بالای هر غزل و یا قصیده کتاب، منبع و ماخذ آن از میان آن پنج نسخه نوشته شده است. این مساله مخاطب را به یقین می‌رساند که این غزل‌ها و قصاید متعلق به خود عطار است، چرا که بالاخره برای بیان صحت این اشعار از پنج نسخه از قدیمی‌ترین نسخه‌های موجود، کمک گرفته شده است. 

مجتبایی افزود: با این وجود نمی‌توان به همه نسخه‌های کهن اعتماد کرد، چرا که خود شاعران در زمان حیاتشان ممکن بود که خود چندین بار شعرشان را تصحیح و برخی واژه‌ها را با واژه‌هایی جدیدتر و بهتر از منظر خود، جایگزین کنند. همین مساله است که باعث شده به عنوان مثال چند نسخه از دیوان حافظ داریم که تفاوت‌های بسیاری باهم دارند. 

مجتبایی در پایان از شکل ظاهری و انتشار مناسب و با کیفیت کتاب تشکر کرد و گفت: در این تصحیح از دیوان عطار نیز با تمام تلاش آقایان افشاری، مدائنی و امامی، اشکالاتی در برخی واژه‌ها که بعضا حتی محتوای اشعار را با چالش جدی مواجه کرده‌اند، به چشم می‌خورد. این اشکالات از همین نسخه‌های مورد استفاده محققان به این متن نیز راه پیدا کرده است، که تمام آن‌ها را به مصححان بازگو می‌کنم تا برای چاپ دوم کتاب اصلاحشان کنند. 

نیاز به پژوهش و تصحیح‌های چندباره 

علی اشرف صادقی، مدرس دانشگاه نیز یکی دیگر از سخنرانان این مراسم بود. او در بخشی از سخنان خود به لزوم تصحیح چندباره متون کهن اشاره کرد و گفت: به دلیل آن‌که هر چندسال یکبار نسخه‌های جدیدتر و یا حتی اشعار متفاوتی از متون ادبی کهن ایران، کشف می‌شود، نیاز به تصحیح‌ها و ویرایش‌های بیشتر و چندباره متون کهن حس می‌شود. 

وی افزود: مصححان این کتاب برای به سرانجام رساندن آن پنج نسخه معتبر کهن را با هم مقابله کرده‌اند که این مساله اعتبار این تصحیح را بالا برده است. 

صادقی همچنین اشکالاتی را به مقدمه مصححان وارد کرد. به عنوان مثال افشاری و مدائنی در مقدمه به برخی از ویژگی‌های زبان شعری عطار اشاره کرده‌اند که بنا بر نقد صادقی، این ویژگی‌ها مختص زبان فارسی در قرون ششم و هفتم است و تنها به آثار عطار اختصاص ندارد. 

نیازی نیست نسل جدید حتما عطار بخوانند 

مهران افشاری نیز در این آیین گفت: تمام متونی ادبی و حکمی تاریخ فرهنگ و تمدن ایران که هویت ملی ما را تشکیل می‌دهد توسط برخی محققان و مستشرقان غیرایرانی و فرنگی، تصحیح و احیا شده و این برای ما بسیار شرم آور است. 

وی افزود: این متون را به دلیل آن‌که زبانشان کهنه است، باید برای نسل جدید به روز و احیا کرد و در اختیار آن‌ها قرار داد. البته نیازی نیست نسل جدید حتما عطار بخوانند، شاهنامه برای این نسل جذاب‌تر است، اما کسی نیست که از داستان‌های شاهنامه به عنوان مثال انیمیشن بسازد. 

«دیوان عطار نیشابوری؛ متن انتقادی بر اساس نسخه‌های خطی کهن» تصحیح مهران افشاری و مهدی مدائنی، با شمارگان هزار نسخه؛ 976 صفحه و بهای 45 هزار تومان از سوی انتشارات چرخ با همکاری نشر چشمه در اختیار مخاطبان قرار گرفته است
.